Dynastia Safawidów

Dynastia Safawidów (1501–1736), rządząca dynastia Iranu, której ustanowienie dwunastego szyizmu jako religii państwowej Iranu było głównym czynnikiem pojawienie się zjednoczonej świadomości narodowej wśród różnych etnicznych i językowych elementów kraju. Safawidzi byli potomkami szejka Ṣafī al-Dīna (1253–1334) z Ardabīl, głowy sufickiego zakonu Ṣafaviyyeh (Ṣafawiyyah). Chociaż wczesny zakon Ṣafavī był pierwotnie sunnicki, zgodnie z orzecznictwem szkoły Shāfiʿī, z czasem przyciągał on w kierunku szyizmu, być może spowodowany powszechnym kultem ʿAlī. Do czasu czwartego przywódcy zakonu, szejka Junayda, stał się on jawnie Shiʿi.

Przeczytaj więcej na ten temat

Świat islamski: Ṣafavids

Państwo Ṣafavid powstało nie od bandy wojowników ghāzī, ale od lokalnego sufi ṭarīqah Ardabīl w regionie Azerbejdżanu …

Najazdy mongolskie, które rozpoczęły się w XIII wieku, drastycznie zmieniły konfigurację świata islamskiego. Inwazje nie tylko przyniosły kres imperium Abbasydów i spowodowały, że centrum wschodniego islamu zostało podzielone, ale pojawienie się nowych ludów i dynastii tureckich w większości islamu przeniosło osie władzy w ręce klanów tureckich. Zakon Ṣafavī w Ardabīl był jednak na tyle oddalony od jakiegokolwiek centrum politycznego, że pozostawał neutralny, co pozwalało perskim mistykom na budowanie własnych silnych zwolenników.

Do czasów Ismāʿīla I, szóstego przywódcy zakonu Ṣafavīs uzyskali wystarczające wsparcie ze strony Kizilbash – lokalnych Turkmenów i innych niezadowolonych heterodoksyjnych plemion – aby umożliwić mu schwytanie Tabrīz z Ak Koyunlu (tureckie: „Biała Owca”), uzbeckiej konfederacji turkmeńskiej. W lipcu 1501 r. Ismāʿīl został intronizowany jako szach choć obszar jego kontroli początkowo ograniczał się do Azerbejdżanu. W ciągu następnych 10 lat podporządkował sobie większą część Iranu i zaanektował irackie prowincje Bagdad i Mosul. Pomimo przeważnie sunnickiego charakteru tego terytorium, ogłosił szyizm religią państwową i egzekwował swoje wyznanie i modlitwy w meczetach swojego królestwa.

W sierpniu 1514 roku Ismāʿīl został poważnie pokonany pod Chāldirān przez swojego sunnickiego rywala, sułtana osmańskiego Selima I. Od tego czasu trwająca walka przeciwko sunnici – Turcy na zachodzie i Uzbecy na północnym wschodzie – kosztowali Safavidów Kurdystan, Diyarbakır i Bagdad, podczas gdy Tabrīz było stale zagrożone. Iran znacznie osłabił się za panowania najstarszego syna Ismāʿīla, Shaha Ṭahmāsp I (1524–1576), a uporczywe i bezsporne wyprawy Turkmenów do tego kraju wzrosły pod rządami jego niekompetentnych następców.

W 1588 ʿAbbās zostałem przyniesiony na tron. Zdając sobie sprawę z ograniczeń swojej siły militarnej, Abbās zawarł pokój z Turkami na niekorzystnych warunkach w 1590 roku i skierował swoje ataki na Uzbeków. Spotykając się z niewielkim sukcesem, Abbās zaangażował się w poważną reformę armii. Siła Kizilbash została zmniejszona, a użycie broni palnej zostało rozszerzone. Uformowano trzy grupy żołnierzy, wszystkie wyszkolone i uzbrojone we wczesnej epoce nowożytnej i opłacone z królewskiego skarbca: ghulamowie (niewolnicy), tofangchīs (muszkieterowie) i topchīs (artylerzyści). Wraz ze swoją nową armią bAbbās pokonał Turków w 1603 roku, zmuszając ich do zrzeczenia się całego zajętego terytorium i zdobycia Bagdadu. Wypędził także (1602, 1622) portugalskich kupców, którzy zajęli wyspę Ormuz w Zatoce Perskiej na początku XVI wieku.

Niezwykłe rządy Szacha ʿAbbāsa, z jego uderzającymi sukcesami militarnymi i wydajnym systemem administracyjnym, podniosły Iran do status wielkiego mocarstwa. Rozwinął się handel z Zachodem i przemysłem, poprawiła się komunikacja. Przeniósł stolicę do Eṣfahān i uczynił z niej centrum architektonicznego osiągnięcia Safavid, manifestującego się w meczetach Masjed-e Shāh (przemianowanych na Masjed-e Emām po rewolucji irańskiej w 1979 r.), Masjed-e Sheikh Loṭfollāh i innych zabytkach, w tym ʿAlī Qāpū , Chehel Sotūn i Meydān-i Shāh. Pomimo gorliwości Safavid Shiʿi chrześcijanie byli tolerowani i zbudowano kilka misji i kościołów.

Po śmierci Shah ʿAbbās I (1629), dynastia Safavidów trwała przez około sto lat, ale z wyjątkiem przerwy za panowania szacha ʿAbbās II (1642–66), był to okres upadku. Eṣfahān spadł do Ghilzai Afgańczyków z Kandahār w 1722 r. Siedem lat później Shah Ṭahmāsp II odzyskał Eṣfahān i wstąpił na tron, by zostać zdetronizowany w 1732 r. Przez jego afszarskiego porucznika Nadr Qolī Beg (przyszły Nādir Shāh).